Το κείμενο είναι η ομιλία του Θ. Βουρεκά στην εκδήλωση της ΑΝΤΑΡΣΥΑ Θεσσαλονίκης για την εξέγερση του Πολυτεχνείο που πραγματοποιήθηκε στην Πολυτεχνική Σχολή του ΑΠΘ στις 16/11/2014.

Συντρόφισσες και σύντροφοι!

Θα ξεκινήσω με μια βιωματική περιγραφή. Με στιγμιότυπα απ’ τη φοιτητική αντιδικτατορική πάλη στη Θεσσαλονίκη στη διετία 1972-1973, με κορυφαία της έκφραση την κατάληψη της Πολυτεχνικής Σχολής τον Νοέμβρη του ’73.

Στη συνέχεια θα προσπαθήσω να προσεγγίσω δύο εξαιρετικού ενδιαφέροντος ζητήματα πολιτικής αποτίμησης, που πιστεύω δεν είναι παρελθοντολογία, αλλά έχουν πολιτική αξία στο σήμερα.

Το πρώτο ζήτημα: πως η μαζική αντιδικτατορική πάλη, με κορυφαία στιγμή την εξέγερση, μας έμαθε βαθύτερα και ωριμότερα τη διαλεκτική των αγώνων. Πως αποκτήσαμε δηλαδή μια πρώιμη πολιτική γνώση και όχι απλώς εμπειρία, κάτι που μόνο τα μεγάλα στιγμιότυπα της ταξικής πάλης μπορούν να προσφέρουν.

Το δεύτερο ζήτημα: διχάζεται σε δυο σκέλη. Πρώτον: πώς και γιατί η μαζική αντιδικτατορική δράση έφερε στην επιφάνεια έναν ορμητικό ριζοσπαστισμό, που με τη σειρά του άλλαξε τους όρους της πολιτικής αντιπαράθεσης. Και δεύτερον: πώς και γιατί αυτό το πρωτοφανές ποτάμι ριζοσπαστισμού εγκλωβίστηκε μέσα στο συστημικό πλαίσιο της μεταπολίτευσης και δεν έγινε γέφυρα για βαθύτερες κοινωνικές ανατροπές.

Α) Στιγμιότυπα απ’ την αντιδικτατορική πάλη στη Θεσσαλονίκη

Θα προσπαθήσω να ανασύρω από τη μνήμη μου, 41 χρόνια μετά, χαρακτηριστικά γεγονότα και στιγμιότυπα, όπως τα έζησα σαν φοιτητής της Φυσικομαθηματικής Σχολής Θεσσαλονίκης, της ΦΜΣ, όπως τη λέγαμε τότε. Θα σας παρουσιάσω σπονδυλωτά κάποιες χαρακτηριστικές εικόνες:

• Τα φεστιβάλ κινηματογράφου με τον περίφημο εξώστη β΄, η κινηματογραφική λέσχη Θεσσαλονίκης, το θεατρικό εργαστήρι, το θέατρο Αμαλία, ο πολλαπλασιασμός νέων εκδόσεων βιβλίων και περιοδικών για την τέχνη και όχι μόνο. Είναι οι πολιτιστικές διεργασίες επώασης του μετέπειτα μαζικού αντιδικτατορικού κινήματος και των πρωτοποριών του.

• Η απαίτηση και οι διεκδικήσεις για τη διεξαγωγή ελεύθερων εκλογών στις σχολές με συντονισμένες πρωτοβουλίες. Κινηματικές διεργασίες στο χώρο της Αρχιτεκτονικής (τέλη ’72, αρχές ’73).

• Η πρώτη μαζική φοιτητική συγκέντρωση στο μεγάλο αμφιθέατρο της ΦΜΣ (Φλεβάρης του ’73), με την πρωτοβουλία μάλιστα της διορισμένης χουντικής ΦΕΑΠΘ, με στόχο την απορρόφηση της φοιτητικής κινητικότητας, που τελικά τους γύρισε μπούμερανγκ. Οι τραμπουκισμοί των χουντικών ΕΚΟΦιτών στο προαύλιο με τη συνδρομή επιστρατευμένων φοιτητών της στρατιωτικής ιατρικής. Ο παρολίγο θανάσιμος τραυματισμός του φοιτητή του Μαθηματικού, Βασίλη Καλεσόπουλου από χτύπημα «θλώντος οργάνου». Απόπειρα την επόμενη μέρα για πορεία διαμαρτυρίας από τη ΦΜΣ στο ΑΧΕΠΑ. Άγρια καταστολή με πρωταγωνιστές τους παρακρατικούς χουντικούς ΕΚΟΦίτες.

• Εμφάνιση στο προσκήνιο των τοπικών φοιτητικών συλλόγων (Κρητών, Στερεολλαδιτών, Πελοποννησίων, Κοζανιτών κ.ά.). Στον αντίποδα και ανταγωνιστικά με τους ελεγχόμενους φοιτητικούς συλλόγους. Συγκεντρώσεις-Συνελεύσεις στην Αρχιτεκτονική και στους Πολιτικούς Μηχανικούς. Κατάληψη της Αρχιτεκτονικής (Μάης του ’73).

• Κορύφωση με την κατάληψη της Πολυτεχνικής Σχολής, δυο μέρες μετά από την κατάληψη του ΕΜΠ στην Αθήνα (Παρασκευή 16-11-73). Το ίδιο συμβαίνει και με το Πανεπιστήμιο της Πάτρας.

• Στιγμιότυπα από την κατάληψη: το πρώτο μεγάλο αυτοσχέδιο χαρτοπανό που κολλήθηκε στα τζάμια «Ορκιζόμαστε στο μεγαλύτερο ιδεώδες της ανθρωπότητας, στην ελευθερία, πως ο αγώνας τούτη τη φορά θα τελειώσει μόνο με νίκη». Απόκρουση της προσπάθειας εισβολής ΕΚΟΦιτών-ασφαλιτών στην τότε απομονωμένη από τον ιστό της πόλης Πολυτεχνική Σχολή. Το στήσιμο του ραδιοφωνικού σταθμού. Η φωνή της εκφωνήτριας, της Κλεοπάτρας Παπαγεωργίου, ακούγεται ακόμη στ’ αυτιά μου. Ολοήμερες γενικές συνελεύσεις κατά σχολή. Εκλογή Συντονιστικής Επιτροπής και εσωτερική οργάνωση της κατάληψης. Όλα τα αντιστασιακά λουλούδια ν’ ανθίζουν στα συνθήματα, στους γραμμένους τοίχους. Τα λιανοτράγουδα του Μίκη, που μόλις είχαν κυκλοφορήσει στο εξωτερικό. Νωρίς το βράδυ της ίδιας μέρας περικύκλωση από τα ΛΟΚ από την πλευρά του ΑΧΕΠΑ. Αργά μετά τα μεσάνυχτα το τανκ μπροστά στην είσοδο με τους αναμμένους εκτυφλωτικούς του προβολείς. Ο πρύτανης των τανκς, ο χουντικός καθηγητής της Θεολογίας Σδράκας στην κεφαλή ενός τσούρμου ασφαλιτών μαζί με τον εισαγγελέα. Ο επικεφαλής Συνταγματάρχης με το μουσολινικό ύφος. Η φοιτητική επιτροπή διαπραγμάτευσης, που εισπράττει την «περήφανη» απάντηση «ο Στρατός δεν διαπραγματεύεται» στο αίτημα αποχώρησης το πρωί με το φως της ημέρας. Η αναγκαστική εκκένωση της Πολυτεχνικής με συντεταγμένη αποχώρηση κάτω από το βάρος της είδησης για νεκρούς στην Αθήνας. Οι συλλήψεις, το μαζικό άγριο ξύλο μέσα στη νύχτα. Η Ασφάλεια, Βαλαωρίτου 5, με τα υπόγεια γεμάτα με βασανιζόμενους αγωνιστές-φοιτητές. Μεταφορά μετά από 15 περίπου μέρες των φυλακισμένων «πρωταίτιων» στις φυλακές του Γεντί-Κουλέ και στο Μεταγωγών.

Β) Τι μας έμαθε η διαλεκτική των αγώνων

Ωριμάσαμε πολιτικά πολύ γρήγορα, βίαια σχεδόν μέσα στο καμίνι του αντιδικτατορικού αγώνα. Ιδιαίτερα το γεγονός της κατάληψης και της εξέγερσης μας έδωσε την αίσθηση πως «ενηλικιωθήκαμε μέσα σε μία νύχτα». Έτσι μάθαμε βιωματικά τη διαλεκτική των αγώνων. Μάθαμε πως μια ήττα, που αφήνει συγκρουσιακές παρακαταθήκες, μετατρέπεται τελικά σε νίκη! Μάθαμε πως το κύριο ζήτημα δεν είναι αν θα ηττηθείς επιδιώκοντας τη νίκη, αλλά να μη παραδίνεσαι. Μάθαμε την αξία της πολιτικής και αγωνιστικής τόλμης, μάθαμε πως πρέπει να μετρά κανείς τις δυσκολίες, τους συσχετισμούς, τους κινδύνους, αλλά να μην υποκλίνεται σ’ αυτούς. Μάθαμε να δρούμε με την «απαισιοδοξία της σκέψης και την αισιοδοξία της βούλησης», όπως έλεγε κι από παλιά ο Αντόνιο Γκράμσι. Μάθαμε να μην έχουμε στατικό βλέμμα, πως πρέπει να μη φυλακίζουμε τη ματιά μας στην εικόνα τους παρόντος. Να μην απολυτοποιούμε τις δυσκολίες. Νά ’χουμε πάντοτε στο νου μας τις πιθανές υπόγειες διεργασίες επώασης και πως οι ανατρεπτικές δυνατότητες είναι ένα πιθανό ενδεχόμενο.

Γ) Η ανάδυση ενός πρωτοφανούς ριζοσπαστισμού που άλλαξε το πολιτικό τοπίο. Το πως και το γιατί. Τα όρια και οι αιτίες της ενσωμάτωσής του.

Ας δούμε τις δυο διαφορετικές όψεις-περιόδους του αντιδικτατορικού αγώνα, σύμφωνα και με την περιοδολόγηση του αξέχαστου συντρόφου μας, Κώστα Τζιαντζή.

Πρώτη περίοδος 1967-1971:

Οι κυρίαρχες λογικές που επικρατούν την περίοδο αυτήν σ’ ολόκληρο το φάσμα των πολιτικών δυνάμεων, της επίσημης Αριστεράς συμπεριλαμβανομένης, είχαν στον πυρήνα τους την μετεξέλιξη της δικτατορίας σε κάποιου τύπου κοινοβουλευτική δημοκρατία, είτε ως τελική επιδίωξη, είτε ως δήθεν μεταβατικό στάδιο. Είτε στη βάση κάποιου πολιτικού συμβιβασμού με τη Χούντα, είτε με υπέρβασή της, εντός του υπάρχοντος όμως κοινωνικού και οικονομικού πλαισίου. Ας δούμε το φάσμα των προσεγγίσεων πιο συγκεκριμένα:

• Συναίνεση στο «πείραμα Μαρκεζίνη» με τη συμμετοχή στις ψευτοεκλογές από την ΕΔΑ, ως μόνη ρεαλιστική εκδοχή. Φυσικά την ίδια στάση έχουν και οι γνωστοί «γεφυροποιοί» της δεξιάς.

• Διεκδίκηση μεγαλύτερων παραχωρήσεων από την πλευρά της Χούντας για μια ομαλή πολιτική μετεξέλιξη (Γ. Ράλλης, μετριοπαθείς της δεξιάς, κεντρώοι πολιτικοί).

• Δημιουργία διάδοχου σχήματος μιας κυβέρνησης «Εθνικής Αντιδικτατορικής Ενότητας» στα διαφαινόμενα αδιέξοδα της δικτατορίας (ΚΚΕ εσωτερικού).

• Προβολή από το ΚΚΕ του περίφημου σταδίου της «νέας δημοκρατίας» μετά την ανατροπή της Χούντας, ως δήθεν φάση της «ενιαίας επαναστατικής διαδικασίας». Στάδιο καθαρά οριοθετημένο εντός του αστικού καθεστώτος παρά την αντιιμπεριαλιστική ρητορική.

• Την πιο ριζοσπαστική, αλλά και ανέξοδη ρητορική την είχε το ΠΑΚ. Με αντιαμερικανικές και σοσιαλιστικές αναφορές αριστερής σοσιαλδημοκρατικής κοπής, για την εποχή εκείνη.

Την περίοδο αυτή η αντιδικτατορική δράση εξαντλείται σε συμβολικές και συνωμοτικές δραστηριότητες δημοκρατικών και αριστερών οργανώσεων, που παρά τον ηρωικό τους πολλές φορές χαρακτήρα, βρίσκονται έξω από κάθε πλαίσιο μαζικής δράσης.

Δεύτερη περίοδος 1972-1974:

Είναι η περίοδος που κάνει αισθητή και τελικά καταλυτική την παρουσία του το ανοιχτό μαζικό αντιδικτατορικό κίνημα, με κέντρο βάρους τη σπουδάζουσα νεολαία και διαρκώς διευρυνόμενη λαϊκή αποδοχή και πλαισίωση. Στο εσωτερικό αυτού του μαζικού αντιδικτατορικού κινήματος κυριαρχούν πρωτοπορίες που γεννιούνται κυρίως από τα κάτω, με κοινή αναφορά σε μια νέα επαναστατική επαγγελία! Είναι φυσικά μια επαγγελία πρωτόλεια, αντιφατική και με εμφανή τα ίχνη του παλιού, όπως άλλωστε συμβαίνει με κάθε τι το νέο. Παρότι οι αναδυόμενες αυτές πρωτοπορίες επιδιώκουν μια ριζική ανατροπή, πέρα από τα αστικά κοινωνικά όρια, δεν έχουν προφανώς καμιά επεξεργασμένη επαναστατική τακτική και στρατηγική. Δε θα μπορούσε άλλωστε να είναι και διαφορετικά. Από την άλλη όμως, δεν έχουμε παρθενογένεση από την ίδια την αγωνιστική πράξη. Όλες αυτές οι διεργασίες φωτίζονται από τον μακρινό, αλλά πάντοτε ζωντανό κόκκινο Οκτώβρη. Από τις ανατρεπτικές και επαναστατικές εξάρσεις της εποχής. Από τις υποσχέσεις των νέων αντάρτικων στη Λατινική Αμερική, τις φιγούρες του Τσε, αλλά και του Μάο της «πολιτιστικής επανάστασης». Από τις επαναστατικές λάμψεις του Μάη του ’68, του εργατοφοιτητικού Ιταλικού, αλλά και από την ματωμένη Μεξικάνικη Άνοιξη την ίδια χρονιά…

Ποιοι είναι όλοι αυτοί, που συγκροτούν αυτές τις πρωτοπορίες; Είναι τα «παιδιά του Πολυτεχνείου», πέρα και έξω από τις τυπικές πολιτικές τους αναφορές. Δεν είναι κυρίως αυτές οι αναφορές που τους καθορίζουν τότε. Είναι κατεξοχήν το καμίνι και η δυναμική της αντιδικτατορικής πάλης, που καθορίζουν τη συνείδηση και τη βούλησή τους. Γι’ αυτό και είχαμε όλοι τότε την αίσθηση του ενιαίου και της κοινότητας. Το γεγονός αυτό κάθε άλλο σημαίνει ότι έλειπαν οι εσωτερικές πολιτικές αντιπαραθέσεις ή τα διαφορετικά πολιτικά ρεύματα μέσα στο κυρίαρχο αυθόρμητο. Αυτό όμως είναι ένα άλλο ξεχωριστό κεφάλαιο. Επιτρέψτε μου όμως στο σημείο αυτό να υπογραμμίσω μια σημαντική πτυχή. Την τότε διαλεχτική της αντιπαράθεσης και της ενότητας. Χωρίς τη μικρή βολονταριστική επαναστατική αριστερά και την καθοριστική πολιτική της τόλμη δε θα ξεκινούσε η εξέγερση. Ήταν ο σπινθήρας της. Από την άλλη όμως χωρίς την ουσιαστική συμμετοχή των αγωνιστών που αναφέρονταν στη ρεφορμιστική αριστερά, παρά και ενάντια στη γραμμή των ηγεσιών της, δε θα υπήρχε η αναγκαία μαζική βάση στήριξης της εξέγερσης.

Ας δούμε τώρα ποια ήταν τα ιδεολογικά και πολιτικά ενοποιητικά στοιχεία όλου αυτού του πρωτοπόρου δυναμικού. Ήταν οι κοινές σε τελική ανάλυση απαντήσεις, παρά την πολυτυπία τους στα τρία θεμελιώδη ερωτήματα κάθε αγώνα και αναμέτρησης: Τι επιδιώκουμε, με ποια μέσα και σε ποια τελική προοπτική εντάσσουμε τον αγώνα μας; Ο κοινός πυρήνας των απαντήσεων είναι σχηματοποιημένα:

• Επιδιώκουμε την ανατροπή της Χούντας, αλλά και όλων των στηριγμάτων της, εξωτερικών, οικονομικών-κοινωνικών, δηλαδή της αμερικανοκρατίας και του ίδιου του κοινωνικού συστήματος.

• Τα μέσα μας είναι τα μέσα του μαζικού, λαϊκού κινήματος με όλη την πολυμορφία τους, ακόμη και η ένοπλη πάλη δεν εξαιρείται, ως θεωρητική βέβαια εκδοχή.

• Η τελική προοπτική είναι ο σοσιαλισμός, ανεξάρτητα από τις διαφορετικές θεωρητικές και υπαρκτές παραλλαγές του.

Το σημαντικό είναι πως τα παραπάνω δεν αποτελούσαν την ανέξοδη ρητορική κάποιων κλειστών ομάδων, έξω από το κίνημα και την κοινωνία. Υπήρξαν οι κατευθυντήριες απόψεις μιας φυσικής πρωτοπορίας που κυριαρχούσαν σ’ ένα υπαρκτό μαζικό κίνημα και επηρέαζαν διαρκώς όλο και πιο σημαντικά τμήματα της κοινωνίας.

Μ’ αυτόν τον τρόπο η ριζική ανατροπή, πολιτική, κοινωνική και οικονομική, δηλαδή η επαναστατική τελικά προοπτική, μπήκαν ξανά στη ζωή και απείλησαν μ’ ένα καινούριο ξεκίνημα. Αυτό ακριβώς το επαπειλούμενο νέο επαναστατικό ξεκίνημα απετέλεσε την πηγή του ριζοσπαστισμού που διαχύθηκε ορμητικά στο πεδίο της πολιτικής και σε ολόκληρο τον κοινωνικό χώρο.

Δ) Γιατί τελικά όλος αυτός ο ριζοσπαστισμός εγκλωβίστηκε και αφυδατώθηκε μέσα στο συστημικό πλαίσιο της μεταπολίτευσης;

Μπορούμε να εντοπίσουμε τρεις θεμελιώδεις λόγους:

• Πρώτος λόγος: η ασυμβατότητα αυτού του ορμητικού ριζοσπαστισμού με τις πολιτικές της επίσημης αριστεράς.

• Δεύτερος λόγος: η απορρόφηση αυτού του ριζοσπαστισμού, όταν πλέον διατρέχει ευρύτατα λαϊκά στρώματα, από το ΠΑΣΟΚ, που εκμεταλλεύεται με μαεστρία τις ανεπάρκειες της αριστεράς και όχι μόνο της κυρίαρχης.

• Τρίτος λόγος: η απελπιστική απουσία ενός σύγχρονου για την εποχή, συνεκτικού πλαισίου επαναστατικής τακτικής και στρατηγικής, που έτσι κι αλλιώς όπως έχει ξαναειπωθεί «βρισκότανε λησμονημένο για χρόνια στο μουσείο της ιστορίας των επαναστάσεων».

Οι τρεις παραπάνω παράγοντες, στη σύνθεσή τους τελικά, εγκλώβισαν όλον αυτό τον ριζοσπαστικό και εν δυνάμει επαναστατικό πλούτο στο πλαίσιο της αστικής μεταπολίτευσης που γνωρίσαμε. Και δεν έγινε μόνο αυτό. Αν το δούμε από καθαρή ταξική σκοπιά, αυτή ακριβώς η ενσωμάτωση πρόσφερε τα εργαλεία για μια ανακαίνιση, στερέωση και ενδυνάμωση του αστικού πολιτικού συστήματος και της εξουσίας του. Προφανώς υπήρξαν και σημαντικά «παράπλευρα» λαϊκά και δημοκρατικά οφέλη ως τίμημα αυτού του αστικού εκσυγχρονισμού, με το διπλό όπως πάντοτε χαρακτήρα και της παραχώρησης, αλλά ταυτόχρονα και της κατάκτησης.

Σαν επίλογο, θα σας διαβάσω τον επίλογο της ομιλίας μου στους μαθητές μου στην εκδήλωση για το Πολυτεχνείο την τελευταία μου χρονιά ως ενεργού δασκάλου το 2010:

«Ο Νοέμβρης της εξέγερσης έδειξε ανάγλυφα, με τη δύναμη και την πειστικότητα της πράξης την αξία της συλλογικότητας, τη δυναμική των δίκαιων αγώνων, την ισχύ και την αίγλη των ιδανικών, της αδιαίρετης ελευθερίας, κοινωνικής και πολιτικής και τελικά των ιδεών που αναζητούν, παρά και ενάντια στους χαλεπούς καιρούς, μια κοινωνία που θα έχει στο κέντρο της τις πραγματικές ανάγκες και τη χειραφέτηση των ανθρώπων!»

Και συμπληρώνω τώρα προς εσάς, το σημερινό μου ακροατήριο: σας μιλώ για τη χειραφέτηση των ανθρώπων, που πραγματώνεται σε μια αυτοκυβερνώμενη κοινωνία, δηλαδή στον απελευθερωτικό κομμουνισμό του μέλλοντός μας, καθώς και στον αγώνα για την επιδίωξή του!

Δημοσιεύθηκε στο aristeroblog