50 χρόνια από τη Χούντα: Σκληρή εμπειρία με πολύτιμα διδάγματα 

Συνέντευξη με τη Μαρία Στύλλου

 

Πώς φτάσαμε στη δικτατορία της 21ης Απριλίου του 1967;  

 

Η δικτατορία της 21ης Απριλίου ήταν το βίαιο σπάσιμο μιας δεκαετίας ανάπτυξης του εργατικού κινήματος και των εργατικών αγώνων αλλά και της ίδιας της Αριστεράς. 

 

Το 1956 υπήρξε η προσπάθεια της κυρίαρχης τάξης, με ένα καινούργιο κόμμα, την ΕΡΕ, από τη μια να φτιάξει μια εκσυγχρονιστική κυβέρνηση και να αναπτύξει τον ελληνικό καπιταλισμό και από την άλλη να ελέγξει τις αντιδράσεις και μια Αριστερά που είχε βγει ηττημένη μέσα από έναν εμφύλιο. Ξεκίνησε έχοντας την αυτοπεποίθηση ότι μπορούσε να τα πετύχει αυτά.

 

Όμως αποδείχτηκε αρκετά γρήγορα ότι η δυνατότητά της ήταν πολύ περιορισμένη. Συνάντησε δύο προβλήματα. Το ένα ήταν οι συγκρούσεις μέσα στην ίδια την κυρίαρχη τάξη γιατί είχε να λύσει πολλά προβλήματα - το κυπριακό και συνολικότερα το γεωπολιτικό, αλλά και  το τι θα έκανε με τους παλιούς μηχανισμούς και θεσμούς της προηγούμενης περιόδου, όπως ο στρατός. Το άλλο πρόβλημα ήταν το κίνημα αντίστασης με το οποίο αρκετά γρήγορα βρέθηκε αντιμέτωπη. 

 

Αυτοί οι δύο παράγοντες οδήγησαν σε ένα απρόσμενο γεγονός, την επιτυχία της Αριστεράς, της ΕΔΑ, να βγει δεύτερο κόμμα με 24,42% στις εκλογές του 1958. Το 1958, η εσωτερική τους κρίση είχε πια φτάσει στο σημείο να φεύγουν κομμάτια τους, να φεύγουν από την κυβέρνηση βουλευτές. Παράλληλα από το 1953, και ιδιαίτερα από το 1956 και μετά, υπήρξε μια ανάπτυξη των αγώνων και για ένα κόσμο ξαναγεννήθηκε η ελπίδα, που έμοιαζε νεκρή από το τέλος του εμφύλιου, ότι μπορούσε να ξαναδυναμώσει η Αριστερά.  

 

Μετά το 1958, η εκλογική επιτυχία της Αριστεράς έφερε ένα νέο ενθουσιασμό που τροφοδότησε τους εργατικούς αγώνες και τους αγώνες για δημοκρατία αλλά και έβγαλε ξανά στην επιφάνεια το φοιτητικό κίνημα. Εκεί που ήταν η Αριστερά της παρανομίας, έγινε ξανά η Αριστερά των εργατικών χώρων, του εκδημοκρατισμού των συνδικάτων και της ΓΣΕΕ με τα 115 σωματεία. Μέσα στις σχολές η Αριστερά άρχισε να παίρνει τους φοιτητικούς συλλόγους.

 

Η κυρίαρχη τάξη προσπάθησε να σταματήσει αυτήν την εξέλιξη. Και με την καταστολή, εμποδίζοντας να γίνουν ελεύθερες εκλογές στα συνδικάτα, δημιουργώντας την ΕΚΟΦ ένα μηχανισμό καταστολής στις σχολές. Αλλά και ξανά με εκλογές το 1961 με στόχο να σταθεροποιηθεί. Όμως αυτές οι τακτικές είχαν πολύ κοντρά ποδάρια απέναντι σε ένα κίνημα που είχε ξυπνήσει.

 

Ακολούθησε η δολοφονία Λαμπράκη. Άρχισε τότε μια δεύτερη ανάπτυξη του κινήματος πιο ορμητική. Αποτέλεσμα ήταν να μην μπορούν καν να κρατήσουν το κόμμα της δεξιάς ενιαίο. Αυτό έδωσε τη δυνατότητα στην Ένωση Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου, ένα κόμμα μικρό που μέχρι τότε ήταν των 15-20 βουλευτών να κερδίσει στις εκλογές του 1964. 

 

Η Ένωση Κέντρου έλπιζε να καλύψει το κενό που άφησε η κατάρρευση της ΕΡΕ. Έλπιζε να παίξει ένα ρόλο όχι κατασταλτικό, αλλά συνεργασιακού ελέγχου απέναντι στο εργατικό κίνημα και στην ΕΔΑ. 

 

Η τελευταία της έδωσε όλα τα περιθώρια να το κάνει. Και κοινοβουλευτικά, στις εκλογές του1963-64, όπου η απόφασή της ήταν δεν κατεβαίνουμε σε μια σειρά από περιοχές και στηρίζουμε την Ενωση Κέντρου. Αλλά και με μια συνεργασία με τον Παπανδρέου στο συνδικαλιστικό κίνημα. 

 

Η Ένωση Κέντρου, ένα αστικό κόμμα, ανοιγόταν στην Αριστερά προκειμένου να μπορέσει να κυβερνήσει και η Αριστερά της έδινε όλη τη δυνατότητα, έχοντας μια στρατηγική αντίληψη ότι ο τρόπος για να προχωρήσουμε σε εκδημοκρατισμό είναι να στηρίξουμε μια κυβέρνηση του Κέντρου και εμείς να παίξουμε απλά ένα ρόλο υποστήριξης επιμέρους διεκδικήσεων. Η ΕΔΑ δεν ζήτησε καν ποτέ κοινή κυβέρνηση, παρ’ ότι στην ηγεσία το είχαν στο μυαλό τους. 

 

Έκρηξη

 

Έτσι φτάνουμε στο 1965. Ήταν η προσπάθεια της κυρίαρχης τάξης να ελέγξει την κατάσταση γιατί ο «εκδημοκρατισμός», έβγαζε την Αριστερά στο προσκήνιο και όχι τους ίδιους. Επιχείρησαν μέσα από το Παλάτι να βάλουν χέρι στην κυβέρνηση Παπανδρέου, ποιος είναι υπουργός Άμυνας, από ποιους απαρτίζεται το κρίσιμο υπουργικό συμβούλιο. Ήθελαν να ελέγξουν τους θεσμούς, την κυβέρνηση, το στρατό, τη σχέση με τα ανάκτορα, την εξωτερική πολιτική, αλλά και τη σχέση ανάμεσα στο Κέντρο και την Αριστερά. Απέναντι σε αυτό υπήρξε έκρηξη.

 

Υπήρξε η εξέγερση ενός κόσμου που είχε την εμπειρία όλης αυτής της δεκαετίας. Οι 70 μέρες των Ιουλιανών, έκανε τους από πάνω να συνειδητοποιήσουν ότι χρειάζονταν ξανά τον Γεώργιο Παπανδρέου και τη συνεργασία του με την Αριστερά. Μόνο έτσι μπορούσαν να ανακόψουν την ορμή του κινήματος. Προφανώς έγιναν οι αποστασίες, αλλά δεν θα μπορούσαν να σταματήσουν αυτήν την εξέγερση χωρίς τη στήριξη των κομμάτων που ήταν υπέρ των κινητοποιήσεων. 

 

Μέσα σε ένα διάστημα μόλις 70 ημερών, ο Γ. Παπανδρέου πέρασε από τον «ανένδοτο» στο ναι μεν δεν θα ψηφίσουμε στη Βουλή την τρίτη κυβέρνηση του Στεφανόπουλου, αλλά από εκεί και πέρα δεν θα σας δημιουργήσουμε και προβλήματα. Την έβλεπες αυτήν την εξέλιξη να έρχεται μέσα στις 70 αυτές φοβερές μέρες, με την Ένωση Κέντρου να βάζει την ουρά κάτω από τα σκέλια και από πίσω να ακολουθεί και η ηγεσία της ΕΔΑ – μην ανοίγοντας το καθεστωτικό, σταματώντας τις απεργίες και μετά μετριάζοντας και τις διαδηλώσεις. Μια συστηματοποιημένη προσπάθεια να μαζέψουν τον κόσμο από τους δρόμους.   

 

Ακολούθησε μια κρίσιμη διετία που και τα δύο κόμματα της κυρίαρχης τάξης, και η ΕΡΕ και η Ένωση Κέντρου, αντιμετώπιζαν το πρόβλημα ότι «έτσι δεν πάει». Ένα κομμάτι της άρχουσας τάξης είχε φτάσει να αντιμετωπίζει το ζήτημα μιας «έκτακτης προσωρινής κατάστασης». Αυτό άνοιγε το δρόμο για ένα ολόκληρο κομμάτι μέσα στο στρατό, στα ανάκτορα, στους «συμμάχους» να αποκτάνε την αυτοπεποίθηση ότι εδώ χρειάζεται να μπει μαχαίρι. Πώς θα ήταν το μαχαίρι ακόμη το μετρούσανε και το προετοιμάζανε. 

 

Η Ένωση Κέντρου μέσα σε αυτή τη διετία, ήταν όλο ανοίγματα και συμφωνίες με τους αποστάτες και την ΕΡΕ με τη λογική ότι θα πήγαιναν για εκλογές, μια υπόσχεση που ποτέ δεν τήρησαν. Αντίθετα στις αρχές Απρίλη του 1967 ο βασιλιάς κάλεσε τον Κανελλόπουλο της ΕΡΕ να σχηματίσει κυβέρνηση, παρά το ότι ήταν το δεύτερο κόμμα. Έτσι φτάσαμε στις 21 Απρίλη του 1967. Την ευθύνη για τη δικτατορία την έχουν η κυρίαρχη τάξη και τα δύο μεγάλα αστικά κόμματα που προσπαθούσαν όλο αυτό το διάστημα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να βγουν από τη βαθιά πολιτική κρίση.  

 

Τι θα μπορούσε να κάνει η Αριστερά; 

 

Η ευθύνη της Αριστεράς είναι στο πώς αντιμετώπισε αυτήν την απειλή. Η ηγεσία της ΕΔΑ έλεγε στη βάση μην ανησυχείτε δεν πρόκειται να γίνει πραξικόπημα γιατί μου το υποσχέθηκαν ή αντιστρόφως καθήστε ήσυχα για να μην προκαλέσουμε. Έτσι τους έπιασαν με τις πυτζάμες. Αν είχαν την εκτίμηση ότι έρχεται το πραξικόπημα θα έπρεπε να οργανώσουν τελείως διαφορετικά τον κόσμο. Και δεν μιλάμε μόνο για την περίοδο 1966-67, αλλά νωρίτερα. 

 

Στην Ιστορία έρχονται κάποιες στιγμές που είναι κρίσιμες και καθοριστικές για το πού θα πάνε τα πράγματα, που αν υποχωρήσεις αφήνεις όλα τα περιθώρια να σε πάρουν φαλάγγι, εσύ αναδιπλώνεσαι και ο άλλος παίρνει την πρωτοβουλία των κινήσεων. Το 1965 ήταν μια κρίσιμη στιγμή: η άλλη πλευρά είχε την εξουσία αλλά είχε απέναντι την εργατική τάξη εξεγερμένη να επιτίθεται. Η ηγεσία της Αριστεράς τραβώντας τις δικές της δυνάμεις πίσω, δυστυχώς έδωσε την ευκαιρία στην άλλη πλευρά να περάσει στην αντεπίθεση. 

 

Τι σήμανε η έλευση της χούντας για την άρχουσα τάξη;

 

Η χούντα σήμανε νίκη της άρχουσας τάξης, που την καλωσόρισε και σε ένα μεγάλο της κομμάτι ούτως ή άλλως συμμετείχε - οι εφοπλιστές, οι τραπεζίτες, οι μποδοσάκηδες, οι βιομήχανοι, οι κατασκευαστικές. Σήμανε μια περίοδο που οι αντιστάσεις έχουν τσακιστεί και τα σχέδια της κυρίαρχης τάξης μπορούν να προχωρήσουν ανενόχλητα είτε στο οικονομικό αυξάνοντας την κερδοφορία και τσακίζοντας τις διεκδικήσεις της εργατικής τάξης είτε στο πολιτικό μέσα από τη σταθερότητα είτε στο γεωπολιτικό, επιδιώκοντας να επιβεβαιώσουν τον έλεγχο της Κύπρου, του αβύθιστου αεροπλανοφόρου της Μέσης Ανατολής.

 

Η ελληνική άρχουσα τάξη ελέγχοντας την Κύπρο πόνταρε ότι θα μπορούσε να είναι εκείνη ο βασικός συνεργάτης στα σχέδια του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού και των συμμάχων του στην περιοχή, απέναντι στην Τουρκία.  Η Κύπρος ήταν το πιο κρίσιμο σημείο για το ρόλο που διεκδικούσε ο ελληνικός καπιταλισμός στην περιοχή και οικονομικά και στρατιωτικά.   

 

Υπήρξε απάντηση στην επιβολή της δικτατορίας; Πως ξεκίνησαν οι πρώτες αντιστάσεις;

 

Μια στρατιωτική δικτατορία είναι ένα από τα χειρότερα πράγματα που καλείται να αντιμετωπίσει το εργατικό κίνημα και η Αριστερά. Με μια ηγεσία, μάλιστα, που έχει κάνει όλες τις υποχωρήσεις, θα περίμενε κανείς ότι η ήττα εκείνη θα σημάνει τότε ότι «τελειώσαμε». Αλλά η εικόνα δεν ήταν αυτή.

 

Με το που έγινε η χούντα ξεκίνησαν αμέσως οι διεργασίες και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Ο κόσμος που πάλεψε, που ήθελε να φάει το λαρύγγι της χούντας και είχε αντιμετωπίσει μια ηγεσία που υποχώρησε, κινήθηκε πολύ γρήγορα για να πει: Εδώ, θα αντισταθούμε! Και βέβαια μαζί με το «θα αντισταθούμε» αρχίζουν να βγαίνουν και τα πολιτικά ζητήματα: με ποιους τρόπους προχωράει η αντίσταση, τι σημαίνει σύγκρουση με τη χούντα, τι σημαίνει αστικό κράτος και πως το αντιμετωπίζεις;

 

Τη μέρα που έγινε η χούντα, ήμουν στο Παρίσι και το βράδυ έγινε αμέσως μια συγκέντρωση στη Μιουτιουαλιτέ που μαζεύτηκε όλος ο κόσμος, οι φοιτητές και όχι μόνο, η νεολαία της ΕΔΑ. Άρχισε μια σκληρή συζήτηση και το βασικό της θέμα ήταν με τι στρατηγική πάμε. Η συνέλευση εκείνη ήταν η αρχή όχι μόνο μιας τεράστιας κρίσης της ΕΔΑ, που φάνηκε καθαρά μετά από ένα χρόνο, αλλά της δημιουργίας ουσιαστικά νέων οργανώσεων και κινήσεων πέρα από την ΕΔΑ, της δημιουργίας της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς. Όχι ότι δεν υπήρχε τίποτε πιο πριν, αλλά πλέον εκφραζόταν σε μαζικό επίπεδο. 

 

Το ίδιο έγινε και στην Ιταλία που υπήρχαν πολλοί Έλληνες φοιτητές, το ίδιο και στη Γερμανία με τους μετανάστες και στην Αγγλία. Στο Λονδίνο, σε συνεργασία με τη βρετανική επαναστατική αριστερά και τους αναρχικούς, μια μόλις βδομάδα μετά τη δικτατορία, προχωρήσαμε και κάναμε κατάληψη στην ελληνική πρεσβεία. Η βρετανική αστυνομία μας πέταξε έξω. 

 

Ακολούθησαν δίκες και μάλιστα με κυβέρνηση Εργατικών τότε. Η κυρίαρχη τάξη και οι κυβερνήσεις στις χώρες της Ευρώπης και της ΕΟΚ, παρότι τυπικά δήλωναν φιλελεύθερες και ενάντια στη χούντα στην Ελλάδα, δεν ήταν καθόλου «χαλαρές» απέναντι στο κίνημα. Τελικά, οι Έλληνες καταληψίες δεν καταδικαστήκαμε, αλλά οι σύντροφοι-ισσες από την Αγγλία έφαγαν ένα με δύο χρόνια. Στην πραγματικότητα, ό, τι και να έλεγαν στα λόγια, οι κυβερνήσεις της Ευρώπης χτυπούσαν την Αριστερά και τις επαναστατικές οργανώσεις που είχαν αρχίσει να διαμορφώνονται.

 

Η ΕΔΑ μαζί με τον Μίκη Θεοδωράκη δημιούργησε το Πανελλήνιο Αντιδικτατορικό Μέτωπο (ΠΑΜ) αλλά ταυτόχρονα βγήκαν νέες οργανώσεις ενάντια στη χούντα. Άλλες εμπνευσμένες από τον Τσε Γκεβάρα, στρατιωτικοπολιτικές, άλλες από τον Μάο, άλλες από τον Τρότσκι και το εργατικό κίνημα. Είναι η αρχή της ελληνικής επαναστατικής αριστεράς και στην Ευρώπη στην Ελλάδα, μπερδεμένα, με μια πανσπερμία οργανώσεων, αλλά ας είμαστε ειλικρινείς, άνοιξε δρόμους που φάνηκαν στην εξέγερση του Πολυτεχνείου.

 

Το 1968 έφτασε να γίνει το συνέδριο της ΕΔΑ. Το ΠΑΜ πολύ γρήγορα πέρασε κρίση. Αφού έγινε η διάσπαση ανάμεσα σε ΚΚΕ εσωτερικού και “εξωτερικού” στην Ανατολική Ευρώπη, ξεκίνησαν να γίνονται συνελεύσεις σε κάθε πόλη που καλούσαν τα κομμάτια που ανήκαν στην Αριστερά για να τοποθετηθούν. 

 

Στη συνέλευση που έγινε στο Λονδίνο, το κομμάτι που έμεινε μαζί τους ήταν πολύ μικρό. Το ΚΚΕ πάρα πολύ γρήγορα άνοιξε τα χαρτιά του προωθώντας τις παρόμοιες με το ΚΚΕεσ. «δημοκρατικές» συνεργασίες. Όσοι είχαν την εμπειρία από την προηγούμενη δεκαετία και το πως φτάσαμε στη χούντα, έφυγαν μαζικά από τα δύο ΚΚΕ δημιουργώντας νέες οργανώσεις.

 

Η νέα επαναστατική αριστερά, παρότι μικρή και άπειρη ήταν αυτή που πυροδότησε λίγα χρόνια αργότερα την κατάληψη και την εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 σε σύγκρουση με την πολιτική «ομαλής μετάβασης» και σταδιακού εκδημοκρατισμού της χούντας που είχαν και τα δύο ΚΚΕ. 

 

Ποια είναι η επικαιρότητα της επετείου της 21ης Απριλίου σήμερα;

 

Θα μπορούσαμε πολλά να πούμε για τη σημασία της επιβολής της δικτατορίας στη σημερινή συγκυρία, αλλά θα σταθώ σε ένα σημείο: Η συζήτηση για τη στρατηγική που άνοιξε τότε και είχε τεράστια σημασία για την Αριστερά, αυτή τη στιγμή είναι το ίδιο επίκαιρη. 

 

Το πρόβλημα της ΕΔΑ (και του ΚΚΕ που την καθοδηγούσε) ήταν ότι λειτουργούσε πάνω στην στρατηγική ότι αυτό το αστικό κράτος η Αριστερά έχει τη δύναμη με πολιτικές συνεργασίες και με κοινωνικές υποχωρήσεις να το ελέγξει και να μην φτάσει στα άκρα. Η χούντα ήταν η καταστροφή στην πράξη αυτής της στρατηγικής. 

 

Ανοίγει ξανά σήμερα αυτή η συζήτηση, με τον ΣΥΡΙΖΑ στην κυβέρνηση με μια παρόμοια στρατηγική αντιμετώπιση, ότι αυτό το κράτος, αυτούς τους θεσμούς, αυτήν την οικονομία, μπορούν να την ελέγξουν.

 

 

Δεν μπορούν. Η εναλλακτική, όπως και τότε, βρίσκεται στη στρατηγική της εργατικής επανάστασης, της ανατροπής του αστικού κράτους και της αντικατάστασής του από τη δημοκρατία των εργατικών συμβουλίων. Πενήντα χρόνια από τη Χούντα και εκατό από τον Οκτώβρη, η στρατηγική της ρώσικης επανάστασης είναι αυτή που δείχνει το δρόμο.