Το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Γερμανίας (SPD) ήταν την εποχή εκείνη, με τα λόγια της βιενέζικης “Εργατικής Εφημερίδας” (Arbeiterzeitung) “το κόσμημα των ταξικών συνειδητών προλεταριακών οργανώσεων”. Το “διαμάντι της Αριστεράς”. Ήταν ένα κόμμα με γερές ρίζες μέσα στην εργατική τάξη, στενούς δεσμούς με το συνδικαλιστικό κίνημα, ισχυρή παρουσία στο κοινοβούλιο και κυριολεκτικά χιλιάδες οργανώσεις σε κάθε γωνία της Γερμανίας. Το όνομα “σοσιαλδημοκρατικό” δεν είχε την εποχή εκείνη την έννοια της προδοσίας και του συντηρητισμού που έχει σήμερα: από τις αρχές του 1880 το SPD δήλωνε “επαναστατικό” και χαρακτήριζε τις ιδέες του “ειρηνικού δρόμου” αυταπάτες. Ο ηγέτης του SPD, ο Καρλ Κάουτσκι, θεωρείτο ο “πάπας” του Μαρξισμού. Στην πραγματικότητα, όμως, το SPD ήταν εσωτερικά διαιρεμένο. 

Μεταρρύθμιση

Η Γερμανική οικονομία βρισκόταν, μετά την κρίση του 1873, σε διαρκή άνοδο. Το βιοτικό επίπεδο της εργατικής τάξης βελτιωνόταν χρόνο με το χρόνο -όχι γιατί οι καπιταλιστές είχαν γίνει ξαφνικά γενναιόδωροι απέναντι στους εργάτες τους αλλά γιατί το “οικονομικό θαύμα” απαιτούσε ένα εκπαιδευμένο, εξειδικευμένο και υγιές εργατικό δυναμικό. Η φαινομενικά διαρκής αυτή βελτίωση έσπρωχνε την ηγεσία του SPD όλο και πιο δεξιά, όλο και πιο μακριά από τις επαναστατικές ιδέες.

Ο θεωρητικός του μεταρρυθμιστικού ρεύματος ήταν ο Έντουαρντ Μπέρνσταϊν. Την περίοδο 1889-1896 ο Μπέρνσταϊν έγραψε μια σειρά από άρθρα στη “Νέα Εποχή”, το θεωρητικό περιοδικό του SPD, όπου υποστήριζε ότι η επανάσταση έχει γίνει πλέον περιττή: οι ανώνυμες εταιρίες διαχέουν μέσω του χρηματιστηρίου την ιδιοκτησία των μέσω παραγωγής σε όλη την κοινωνία. Το κοινοβούλιο και τα συνδικάτα σπάνε το μονοπώλιο της εξουσίας των παλιών κυρίαρχων τάξεων. Ο καπιταλισμός μετασχηματίζεται, κάτω από την πίεση της πραγματικότητας και του ορθολογισμού, σιγά σιγά από μόνος του σε σοσιαλισμό. Το SPD δεν χρειαζόταν να κάνει τίποτα το ιδιαίτερο –απλά να περιμένει έως ότου ωριμάσουν αρκετά οι συνθήκες, κερδίσει την πλειοψηφία στις εκλογές και πάρει την εξουσία.

Η Λούξεμπουργκ απάντησε στον Μπέρνσταϊν μέσα από τις σελίδες της “Νέας Εποχής”. Τα κείμενα αυτά αποτελούν σήμερα τα κεφάλαια του διάσημου βιβλίου της “Μεταρρύθμιση ή Επανάσταση”. Ο καπιταλισμός, εξηγεί το βιβλίο, κυριαρχείται από βαθιές και καταστροφικές αντιφάσεις –αντιφάσεις που όχι μόνο δεν λύνονται αλλά, αντίθετα, οξύνονται από τις “σύγχρονες εξελίξεις”. Και αυτές οι αντιφάσεις δεν περιορίζονται στο οικονομικό επίπεδο. Οι σύγχρονες μεγάλες ανώνυμες εταιρίες -οι πολυεθνικές θα λέγαμε σήμερα- οξύνουν και την αντίφαση ανάμεσα στον “διεθνή χαρακτήρα” της καπιταλιστικής παραγωγής και τον “εθνικό χαρακτήρα” του κράτους. Με άλλα λόγια οδηγούν όχι μόνο στην κρίση αλλά και στον πόλεμο.

Πόλεμος

Τον Αύγουστο του 1914 η Ευρώπη αρχικά και ο πλανήτης ολόκληρος λίγο αργότερα, βυθίστηκε στη φρίκη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου – του μεγαλύτερου σφαγείου στην μέχρι τότε ιστορία της ανθρωπότητας. 

Η αντίθεση στον πόλεμο και η υπεράσπιση της ειρήνης ήταν μέχρι τότε ένας από τους ακρογωνιαίους λίθους της γερμανικής (και της παγκόσμιας) σοσιαλδημοκρατίας. Στις 4 Αυγούστου του 1911 (κατά μια τραγική ειρωνεία τρία ακριβώς χρόνια πριν από το ξέσπασμα του Μεγάλου Πολέμου) μια συνάντηση σοσιαλιστών στο Παρίσι έκλεινε με την παρακάτω ανακοίνωση: “Οι αντιπρόσωποι των γερμανικών, ισπανικών, αγγλικών, ολλανδικών και γαλλικών εργατικών οργανώσεων διακηρύττουν ότι είναι έτοιμοι να αντιπαρατεθούν σε κάθε κήρυξη πολέμου με όλα τα μέσα που έχουν στη διάθεσή τους. Όλα τα έθνη που αντιπροσωπεύτηκαν αναλαμβάνουν την υποχρέωση... να δράσουν ενάντια σε όλες τις εγκληματικές ραδιουργίες των αρχουσών τάξεων”. 

Τρία χρόνια αργότερα αποδείχτηκε ότι και αυτές οι διακηρύξεις ήταν καλές μόνο για τις ομιλίες της πρωτομαγιάς. Το 1914 οι βουλευτές του SPD ψήφισαν τις γερμανικές στρατιωτικές προετοιμασίες για τον πόλεμο. Αυτό που προείχε τώρα ήταν η “υπεράσπιση της πατρίδας”. Οι εφημερίδες του SPD διακήρυσσαν τώρα: “Αυτή τη στιγμή αισθανόμαστε όλοι το καθήκον μας να πολεμήσουμε ενάντια στο ρώσικο κνούτο. Οι Γερμανίδες γυναίκες και τα παιδιά δεν θα γίνουν τα θύματα της ρωσικής κτηνωδίας, το γερμανικό έδαφος δεν θα πρέπει να πέσει στα χέρια των Κοζάκων. Γιατί αν νικήσει η Αντάντ, όχι οι Γάλλοι δημοκράτες αλλά ο Ρώσος Τσάρος θα κυβερνά τη Γερμανία...”

Η Ρόζα αντιτάχθηκε σε εκείνη την προδοσία. Το 1916 δημοσίευσε, με το ψευδώνυμο Γιούνιους, μια μπροσούρα κριτικής στην καταστροφική πολιτική του κόμματος με τον τίτλο “Η κρίση της σοσιαλδημοκρατίας”. “Σήμερα ο παγκόσμιος πόλεμος δεν είναι μόνο αυταπόδεικτα μια μεγάλης κλίμακα δολοφονία”, γράφει στο κλείσιμο της μπροσούρας. “Είναι επίσης η αυτοκτονία της ευρωπαϊκής εργατικής τάξης. Είναι οι στρατιώτες του σοσιαλισμού, οι προλετάριοι της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ρωσίας και του Βελγίου που αλληλοσκοτώνονται... με τις εντολές του κεφαλαίου... Παγιδευμένοι στην αγκαλιά του θανάτου, γκρεμίζονται σε έναν κοινό τάφο...

Η τρέλα θα σταματήσει... μόνο όταν οι εργάτες... τείνουν ο ένας στον άλλο ένα αδελφικό χέρι… και καλύψουν τη στριγκιά κραυγή των καπιταλιστικών υαινών με την παλιά και δυνατή πολεμική κραυγή των εργατών: Προλετάριοι όλου του κόσμου ενωθείτε!”.

Επανάσταση

Ο Μεγάλος Πόλεμος έκλεισε όπως το είχε προβλέψει η Ρόζα: με τον εργατικό ξεσηκωμό, πρώτα στη Ρωσία και στη συνέχεια στην ίδια τη Γερμανία. Στη Ρωσία η επανάσταση ξεκίνησε με μια σειρά από παράνομες διαδηλώσεις ενάντια στον πόλεμο και την πείνα των εργατριών της Πετρούπολης στις 8 Μάρτη του 1917. Στη Γερμανία από τους ναύτες του πολεμικού ναυτικού που ξεσηκώθηκαν ενάντια σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια του Κάιζερ να αποφύγει την ήττα το καλοκαίρι του 1918 στέλνοντας τους ναύτες στο βέβαιο θάνατο. Από το Βίλχελμσχαφεν της Βαλτικής η επανάσταση απλώθηκε σαν αστραπή σε ολόκληρη τη Γερμανία. Οι εργάτες και οι φαντάροι άρχισαν να φτιάχνουν “συμβούλια”, όπως είχε κάνει και ο “εχθρός”, οι Ρώσοι εργάτες και φαντάροι, λίγους μήνες νωρίτερα. Τον Νοέμβρη του 1918 η κόκκινη σημαία αντικατέστησε τη σημαία του Ράιχ στο Βερολίνο. Ο Κάιζερ και το καθεστώς του ήταν πια παρελθόν.

Όπως και στη Ρωσία η επανάσταση στη Γερμανία βρέθηκε αμέσως αντιμέτωπη με μια ατέλειωτη σειρά από προκλήσεις. Στη Γερμανία το πρόβλημα είχε ένα γνώριμο όνομα: SPD, Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Γερμανίας. Τον Νοέμβρη του 1918 ο αρχηγός του στρατεύματος παρέδωσε την καγκελαρία (πρωθυπουργία) στον Φρίντριχ Έμπερτ, τον ηγέτη του SPD. Ο Έμπερτ ήταν ανοιχτά εχθρός της επανάστασης. Από την πρώτη στιγμή που πήρε την εξουσία αφιερώθηκε στην καταπολέμηση και τη συντριβή της.

Η Ρόζα Λούξεμπουργκ ήταν στη φυλακή όταν ξέσπασε η επανάσταση. Μόλις απελευθερώθηκε ρίχτηκε με πάθος στη μάχη για την ολοκλήρωση της επανάστασης. Τον Δεκέμβρη του 1918 δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του “Σπάρτακου”, μιας ομάδας σοσιαλιστών που είχε συγκεντρωθεί γύρω της μετά την προδοσία του SPD της 4ης Αυγούστου του 1914, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γερμανίας (KPD). Αλλά δεν πρόλαβε: τον Γενάρη του 1919 η κυβέρνηση έσπρωξε, με μια καλοστημένη προβοκάτσια, την εργατική τάξη του Βερολίνου σε μια πρόωρη, αυθόρμητη εξέγερση. Οι εργάτες κατέβηκαν κατά εκατοντάδες χιλιάδες, με τα όπλα τους, στους δρόμους. Αλλά χωρίς σχέδιο, χωρίς ξεκάθαρους στόχους, χωρίς ηγεσία ηττήθηκαν. Ο Έμπερτ άδραξε την ευκαιρία: με τη βοήθεια των Freikorps, ενός ακροδεξιού παραστρατιωτικού σώματος, έπνιξε το Βερολίνο στο αίμα.

Η Ρόζα δολοφονήθηκε στις 15 Γενάρη από έναν αξιωματικό. Το πτώμα της πετάχτηκε σε ένα κανάλι. ”Τάξη επικρατεί στο Βερολίνο”, έγραφε στο τελευταίο της κείμενο. “Ω ηλίθιοι λακέδες. Η τάξη σας είναι χτισμένη πάνω στην άμμο. Αύριο η επανάσταση θα σηκωθεί ξανά, υψώνοντας την κλαγγή των όπλων της. Τρομαγμένοι θα ακούσετε το νικητήριο σάλπισμα της: Ήμουν, είμαι και θα είμαι!”.

150 χρόνια μετά, η επαναστατική παράδοση της Ρόζας είναι λάβαρο για την Αριστερά που παλεύει να ανατρέψει τη βαρβαρότητα του καπιταλισμού.