Παναγιώτης Ξοπλίδης

Η Αφρική βρίσκεται συνήθως στις «μικρές στήλες» των διεθνών ειδήσεων, αν και γεγονότα που βρίσκονται σε εξέλιξη τα τελευταία χρόνια σε χώρες όπως η Μπουρκίνα Φάσο, ο Νίγηρας ή το Μάλι έχουν προκαλέσει μεγάλο ενδιαφέρον, ανοίγοντας ξανά ένα δρόμο που φέρει στοιχεία αντι-ιμπεριαλιστικής αντίστασης. Παράλληλα, οι μεγαλύτερες και με τεράστιο φυσικό πλούτο χώρες, όπως το Κονγκό και το Σουδάν, βρίσκονται σε ένα αέναο κύκλο εμφυλίων πολέμων επί δεκαετίες, ως πεδία σύγκρουσης όλων των διεθνών, περιφερειακών, αλλά και τοπικών καπιταλιστικών επιδιώξεων.

Για το διεθνές κεφάλαιο, τις κυβερνήσεις της Δύσης, των αραβικών πετρομοναρχιών, των BRICS, η Αφρική είναι μια αστείρευτη πηγή πρώτων υλών, αλλά και μια ανεξάντλητη δεξαμενή νέων εργατών με ένα νεαρό σε ηλικία και ολοένα και πιο μορφωμένο εργατικό δυναμικό. Εκατομμύρια εργάτες και νέοι, χωρίς καμιά προοπτική στις χώρες τους, αντιμετωπίζονται από τις μελέτες διεθνών οργανισμών ως «δημογραφικοί πόροι». Μέχρι το 2050, η υποσαχάρια Αφρική θα αντιπροσωπεύει το 23% του παγκόσμιου πληθυσμού, έναντι 15% σήμερα. Θα φιλοξενεί το ένα πέμπτο των νέων του κόσμου και τον μεγαλύτερο πληθυσμό σε ηλικία εργασίας στον πλανήτη. Την τεχνοκρατική γλώσσα των προβλέψεων αυτών αξιοποιεί η ακροδεξιά, αναπτύσσοντας την περίφημη ρατσιστική θεωρία της «αντικατάστασης του πληθυσμού» δίνοντας ιδεολογική κάλυψη στην πολιτική της Δύσης που πνίγει τους πιο φτωχούς ως «λαθραίους», ανοίγει τις πόρτες της στους πιο μορφωμένους κι εξειδικευμένους ως φθηνή εργατική δύναμη, ενώ παράλληλα λεηλατεί τον πλούτο της αφρικανικής ηπείρου με νεο-αποικιοκρατικές συμφωνίες ή επεμβάσεις.

Η εμφάνιση ενός νέου κύματος ηγετών, οι οποίοι ανέτρεψαν καθεστώτα υποτακτικά στις δυτικές καπιταλιστικές χώρες (κυρίως της Γαλλίας, που θεωρεί ακόμα την Αφρική «πίσω αυλή» της) επαναφέρει στο προσκήνιο τη μνήμη του Τομά Σανκαρά, του «Αφρικανού Τσε Γκεβάρα», της πιο ηρωικής μορφής του σοσιαλιστικού παναφρικανισμού, που εμπνέει ακόμα τους λαούς της ηπείρου.

Η «Μαύρη Ήπειρος» διεκδικεί την επιστροφή της στο προσκήνιο, καθώς μια σειρά νέα δυναμικά απελευθερωτικά κινήματα αμφισβητούν τη στυγνή εκμετάλλευση των λαών της από τον δυτικό ιμπεριαλισμό και καταλαμβάνουν την εξουσία

Η περίπτωση της Μπουρκίνα Φάσο αποδεικνύει τη σημασία της συλλογικής μνήμης ενός λαού, της ιστορικής παράδοσης των «από κάτω». Η χώρα διαθέτει σήμερα την πιο προωθημένη μορφή του νέου κινήματος αντίστασης στον δυτικό ιμπεριαλισμό, με το νεαρό ηγέτη της Ιμπραήμ Τραορέ να ανακαλεί τους λόγους και τη δράση του Σανκαρά ο οποίος, στη σύντομη προεδρία του (1984-1987) ως στρατιωτικής ηγέτης στην πάμφτωχη χώρα, ήταν αυτός που άλλαξε το όνομα της από το αποικιακό Άνω Βόλτα σε Μπουρκίνα Φάσο, που στην τοπική γλώσσα σημαίνει «Γη των Όρθιων Έντιμων Ανθρώπων». Αυτή η συμβολική αλλαγή συνοδεύτηκε από ένα πρόγραμμα κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, εμπνευσμένο από τον μαρξισμό και την κουβανική επανάσταση. Ήταν το απόγειο του ρεύματος του παναφρικανικού σοσιαλισμού που άνθησε στους αγώνες ενάντια στην αποικιοκρατία κι έγινε καθεστώς σε πολλές χώρες, ακολουθώντας συνήθως μια εκφυλιστική πορεία. Αντίθετα, ο Σανκαρά που δολοφονήθηκε από πράκτορες της CIA και των γαλλικών μυστικών υπηρεσιών σε πραξικόπημα, παραμένει σύμβολο αντίστασης κι εξέγερσης, ζωντανός στους συνεχιζόμενους αγώνες όλων των λαών στην Αφρική.

Ο Μπλεζ Κομπαορέ, ο άνθρωπος που οργάνωσε το πραξικόπημα και τη δολοφονία του Σανκαρά, κυβέρνησε τη Μπουρκίνα Φάσο για 27 χρόνια ως υποχείριο της Γαλλίας, των ΗΠΑ και του ΔΝΤ. Ανατράπηκε από λαϊκή εξέγερση το 2014, η οποία άνοιξε ένα κύκλο διεργασιών στις ένοπλες δυνάμεις της χώρας, μέσα από τις οποίες αναδείχθηκε ο Τραορέ ως ηγέτης μιας μερίδας στρατιωτικών ηγετών οι οποίοι ανήλθαν στην εξουσία σχεδόν ταυτόχρονα και στις γειτονικές χώρες, Μάλι και Νίγηρα. Μετά από δεκαετίες επεμβάσεων και αδιάκοπων τοκογλυφικών πακέτων «βοήθειας» του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας, η μαζική σπορά ενός αυξανόμενου, ενεργού αντιδυτικού μίσους ξέσπασε κυρίως στην πρώην γαλλική Αφρική.

Οι τρεις χώρες αποχώρησαν ομαδικά από την ECOWAS (Οικονομική Κοινότητα των Δυτικοαφρικανικών Κρατών), που μαζί με το Φράγκο της Δυτικής Αφρικής (CFA) αποτελούν τους βασικούς κρίκους του δυτικού ιμπεριαλιστικού πλέγματος στην περιοχή. Η ECOWAS είχε απειλήσει με στρατιωτική επέμβαση κατά του Νίγηρα το 2023 μετά την ανατροπή του φιλοδυτικού προέδρου Μοχάμεντ Μπαζούμ. Οι απειλές αποδείχθηκαν μπλόφα και οι τρεις χώρες αποφάσισαν να απορρίψουν τις πολιτικές και οικονομικές κυρώσεις εναντίον τους, να παρέμβουν η μία για την υπεράσπιση της άλλης σε περίπτωση εξωτερικής στρατιωτικής επίθεσης, κάτι που οδήγησε στη δημιουργία της Συμμαχίας των Κρατών του Σαχέλ (ESA). Αυτή η νέα συμμαχία επιδιώκει να συγκροτήσει έναν περιφερειακό «εναλλακτικό πόλο», που συζητά και την δημιουργία ενός κοινού νομίσματος, αν και η υλοποίησή του παραμένει, προς το παρόν, αρκετά μακρινή.

Η δημοτικότητά των στρατιωτικών ηγετών παραμένει υψηλή στις αντίστοιχες χώρες τους παρά τις κυρώσεις, ίσως και – εν μέρει – χάρη στις κυρώσεις. Η παρακμή του γαλλικού ιμπεριαλισμού στη Δυτική Αφρική οφείλεται στην αδηφαγία του. Η λεγόμενη francafrique ήταν πάντα μισητή για τους τοπικούς πληθυσμούς, αλλά την τελευταία δεκαετία ο γαλλικός στρατός εκδιώχθηκε από όλες τις χώρες της περιοχής, ακόμα και από αυτές που διατηρούν φιλικές σχέσεις (Ακτή του Ελεφαντοστού, Γκαμπόν κ.α.). Ο γαλλικός ένοπλος παρεμβατισμός στο Σαχέ, όπου προσπάθησε να εκμεταλλευτεί την παρουσία ισλαμιστικών παραστρατιωτικών ομάδων ή τη σύγκρουση μεταξύ των κρατών και των αυτονομιστών Τουαρέγκ, δέχθηκε την χαριστική βολή όταν είδε χιλιάδες λαού στις πρωτεύουσες Μάλι, Νίγηρα και Μπουρκίνα Φάσο να πολιορκούν τις γαλλικές πρεσβείες. Σημειώνεται πως αν και υπήρχαν χιλιάδες Γάλλοι στρατιώτες σε δεκάδες βάσεις σε όλες αυτές τις χώρες, ο Μακρόν δεν τόλμησε να τους βγάλει από τους στρατώνες τους, ενώ προσπάθησε ανεπιτυχώς να βάλει τον ECOWAS να κάνει τη βρώμικη δουλειά, υπό το φόβο ενός νέου Βιετνάμ ή Αλγερίας.

Ο Ιμπραήμ Τραορέ είναι η πιο εμβληματική φιγούρα της «νέας Αφρικής» και πολλοί θέλουν να τον βγάλουν από τη μέση

Καβαλώντας το κύμα της λαϊκής δυσαρέσκειας, οι νέοι ηγέτες που έχουν καταλάβει την εξουσία μιλούν με ένα πατριωτικό λόγο που θυμίζει αυτόν του Σανκαρά. Βασικός τους στόχος είναι να διεκδικήσουν το δικαίωμα των χωρών τους να επιλέγουν τους δικούς τους διεθνείς οικονομικούς και πολιτικούς συνομιλητές, ενεργώντας όμως περισσότερο ως εκπρόσωποι μιας ακόμη αδύναμης ιθαγενούς αστικής τάξης.

Η Αφρική βρίσκεται σε μια συνολική διαδικασία καπιταλιστικής ανάπτυξης, η οποία είναι εξαιρετικά άνιση, ασταθής, αποσπασματική, αλλά και πραγματική, Είναι μια ήπειρος πολύ ελκυστική ως αγορά, με το ποσοστό απόδοσης των ξένων επενδύσεων να είναι το υψηλότερο από οποιαδήποτε άλλη αναπτυσσόμενη περιοχή σήμερα. Παράγοντας ακόμα λίγα τελικά προϊόντα και με ελλιπείς υποδομές, χρειάζεται μηχανήματα παραγωγής, κάθε είδους τεχνολογίες, σιδηροδρόμους, δρόμους, λιμάνια, αεροδρόμια, συστήματα επικοινωνιών. Παρά την αργή ανάπτυξή της, ονειρεύεται να απελευθερωθεί από την τρέχουσα θέση της στον διεθνή καταμερισμό εργασίας. Οι πλέον ανεπτυγμένες χώρες, όπως η Νότια Αφρική και η Ακτή Ελεφαντοστού, δείχνουν όμως ότι η διαμόρφωση μιας τοπικής αστικής τάξης συνοδεύεται από ένα νέο κύκλο καταπίεσης της εργατικής τάξης. Στην πρώτη, μετά το τέλος του απαρτχάιντ και με εξουσία του Αφρικανικού Εθνικού Κονγκρέσου (με τη συμμετοχή και του ισχυρού ΚΚ), είναι καθημερινή η καταστολή των άγριων απεργιών του νεαρού προλεταριάτου με εμβληματική τη σφαγή των απεργών ανθρακωρύχων στη Μαρικάνα το 2012. Στην δεύτερη, ο πλούτος βασίζεται στην εκμετάλλευση εκατομμυρίων εργατών στις φυτείες του κακάο, οι οποίοι είναι κατά βάση μετανάστες από τη Μπουρκίνα Φάσο. O αγώνας αυτών (που πήρε και τη μορφή εμφυλίου πολέμου) ανέδειξε ως ηγέτη της χώρας τον Αλασάν Ουαταρά, απόγονο μεταναστών από τη Μπουρκίνα Φάσο. Σήμερα, η Ακτή Ελεφαντοστού έχει τους μεγαλύτερους ρυθμούς ανάπτυξης στην ήπειρο με συνεργασία πολυεθνικών κολοσσών, τοπικών εταιριών και μια νέα ιθαγενή αστική τάξη, με ακόμα μεγαλύτερη εκμετάλλευση των συμπατριωτών μεταναστών του προέδρου.

Η επαναφορά όμως ενός κύκλου αντι-ιμπεριαλιστικής αντίστασης (έστω περιορισμένης στον δυτικό αποικιοκρατικό καπιταλισμό) στους δρόμους της Αφρικής καταφέρνει ένα χτύπημα στη σταθερότητα του παγκόσμιου καπιταλισμού, που ήδη αντιμετωπίζει μια ιστορικών διαστάσεων κρίση. Οι νέοι ηγέτες δηλώνουν ότι η εποχή του φόβου και της ταπείνωσης στην Αφρική τελείωσε, είναι όμως ζητούμενο για τους λαούς να ανοίξουν τον δρόμο και να χαράξουν πορεία προς την απελευθέρωση των καταπιεσμένων.

Η Δύση, η Κίνα, η Ρωσία και η παρακαταθήκη του Σανκαρά

Αυτό που δίνει στα τρέχοντα γεγονότα στην Αφρική ιδιαίτερη διεθνή σημασία είναι ότι βρίσκεται στο επίκεντρο του ανταγωνισμού μεταξύ των δυτικών δυνάμεων, των ανερχόμενων Κίνας-Ρωσίας, αλλά και ισχυρών περιφερειακών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων (Τουρκία, Σαουδική Αραβία). Η Κίνα έχει εδραιωθεί με το δίκτυο εταιρειών της που δραστηριοποιούνται σε όλους τους τομείς. Προσφέρει προμήθεια μέσων παραγωγής και υποδομών με κόστος 30-40% χαμηλότερο από τον μέσο όρο και τα δυτικά κράτη αδυνατούν να αντέξουν τον ανταγωνισμό αυτό, είτε στις τιμές είτε στην αποτελεσματικότητα των κατασκευαστικών έργων. Ωστόσο, τα τελευταία 15 χρόνια, τα επεισόδια αγώνων κατά των Κινέζων καπιταλιστών αυξάνονται, ακόμη και με τη μορφή τοπικών εξεγέρσεων και λεηλασιών.

Η Ρωσία κερδίζει επίσης μερίδιο, ενώ είναι ο κορυφαίος εξαγωγέας όπλων στην Αφρική εδώ και μια δεκαετία. Όπως και οι ανταγωνιστές της, με τις πολυεθνικές της στοχεύει σε προνομιακή πρόσβαση στους τεράστιους ορυκτούς πόρους της ηπείρου. Αξιοποιεί τη μνήμη της Σοβιετικής Ένωσης που στήριξε τους αντι-αποικιοκρατικούς αγώνες και δεν είναι τυχαία η εμφάνιση ρωσικών σημαιών που οι διαδηλωτές έχουν εκλάβει ως σύμβολο ενός κράτους που αμφισβητήσει τον δυτικό ιμπεριαλισμό και από το οποίο περιμένουν στρατιωτική βοήθεια. Αυτή βέβαια έχει σήμερα τη μορφή τυχοδιωκτικών μισθοφορικών δυνάμεων, όπως η Wagner.

Στη Μπουρκίνα Φάσο η νέα κυβέρνηση έδωσε δικαιώματα εξόρυξης χρυσού στην πολυεθνική Nordgold, κατέχοντας το κοίτασμα Niou για οκτώ χρόνια. Η ετήσια παραγωγή του ισοδυναμεί με το 5% της παραγωγής όλης της χώρας σε μια στιγμή όπου οι τιμές του χρυσού ξεπέρασαν τα 3.000 δολάρια ανά ουγκιά. Η κυβέρνηση Τραορέ, παρά την αντι-δυτική ρητορική της, έχει παράλληλα υπογράψει νέα συμβόλαια με την καναδική Orezone και την αυστραλιανή West African Resources. Η προοπτική ενός πολυπολικού καπιταλισμού, που θα υποστηρίζεται από τη Μόσχα και το Πεκίνο, περιλαμβάνει και παίκτες όπως η Τουρκία, η οποία έχει αναπτύξει δίκτυο βάσεων σε Λιβύη, Σουδάν, Σομαλία – ενώ οι αραβικές πετρομοναρχίες επεμβαίνουν ανοιχτά σε εμφυλίους.

Μια Αφρική απαλλαγμένη από τη φτώχεια και τους πολέμους μπορεί να υπάρξει μόνο στο πλαίσιο επανέναρξης του αγώνα για την απελευθέρωση από τον καπιταλισμό. Ο αγώνας αυτός πρέπει να ενωθεί με τον αγώνα των εργατών και των μεταναστών (που μεγάλο τμήμα τους προέρχεται από την Αφρική) στις πιο ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Είναι καθήκον του δυτικού προλεταριάτου η διεθνιστική δράση, ανακαλώντας μια περίφημη ομιλία του Σανκαρά σε συνέλευση του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας: «Αυτοί που θέλουν να εκμεταλλευτούν την Αφρική είναι οι ίδιοι που εκμεταλλεύονται την Ευρώπη. Έχουμε έναν κοινό εχθρό».

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Πριν στο φύλλο του Αυγούστου